Nếu không được giám sát chặt chẽ ngay từ dữ liệu đầu vào, trí tuệ nhân tạo (AI) có thể phản ánh, thậm chí khuếch đại, những định kiến giới vốn đã tồn tại trong xã hội, kéo theo nguy cơ gia tăng bất bình đẳng và bạo lực giới trên không gian số.
Khi AI “học” từ xã hội đầy thiên lệch
AI đang ngày càng trở thành trợ lý quen thuộc trong đời sống, từ tìm kiếm thông tin, tạo nội dung đến hỗ trợ ra quyết định. Tuy nhiên, AI không phải lúc nào cũng trung lập. Khi được huấn luyện trên dữ liệu phản chiếu một xã hội còn nhiều thiên lệch, các mô hình AI có thể vô tình củng cố những khuôn mẫu giới lỗi thời.
Theo nghiên cứu của UNESCO, trong nhiều mô hình ngôn ngữ lớn, phụ nữ thường bị gán với vai trò chăm sóc, nội trợ hoặc các công việc “hậu trường”, trong khi nam giới lại được liên kết với quyền lực, lãnh đạo và ngành nghề kỹ thuật.
Thiên lệch này cũng xuất hiện rõ trong các công cụ tạo ảnh AI như Stable Diffusion hay Midjourney. Một nghiên cứu công bố tháng 3/2025 cho thấy nam giới xuất hiện áp đảo trong hình ảnh bác sĩ, kỹ sư, nhà quản lý, còn phụ nữ thường bị mô tả theo khuôn mẫu “dịu dàng”, “thu hút” hoặc bị trẻ hóa quá mức.
Từ định kiến số đến tác động đời thực
Vấn đề trở nên nghiêm trọng khi AI được sử dụng trong các lĩnh vực ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống con người. Trong tuyển dụng, nhiều hệ thống AI sàng lọc hồ sơ từng bị phát hiện đánh giá thấp ứng viên nữ chỉ vì khoảng thời gian nghỉ sinh con hoặc chăm sóc gia đình, bất chấp năng lực chuyên môn.
Ở không gian mạng, AI còn khiến bạo lực giới trực tuyến trở nên tinh vi hơn. Deepfake là ví dụ điển hình: 90-95% nội dung deepfake trên Internet là khiêu dâm không có sự đồng thuận và khoảng 99% nạn nhân là phụ nữ.
Theo báo cáo của UN Women công bố tháng 11/2025, AI đang bị lợi dụng để mạo danh, tống tiền tình dục và triển khai các chiến dịch đe dọa cá nhân hóa nhắm vào phụ nữ, gây tổn hại tâm lý sâu rộng và khó kiểm soát.
Bà Vũ Thị Hạnh, chuyên gia AI tại Viettel AI, nhận định: “Bạo lực trên cơ sở giới không chỉ diễn ra ngoài đời thực mà đang lan rộng mạnh mẽ trên không gian mạng. Nếu thiếu luật lệ, kỹ năng và sự đoàn kết xã hội, AI có thể trở thành công cụ bị lợi dụng để gây bạo lực”.
Bà Vũ Thị Hạnh (Viettel AI) chia sẻ về bất bình đẳng giới trên không gian số
Làm chủ AI để thu hẹp khoảng cách giới
Để AI trở thành công cụ thu hẹp thay vì gia tăng khoảng cách giới, các chuyên gia cho rằng cần triển khai đồng bộ giải pháp dựa trên ba trụ cột: nhà phát triển – người dùng – hệ sinh thái xã hội.
Với doanh nghiệp công nghệ, việc đánh giá định kỳ mức độ thiên lệch của mô hình AI là yêu cầu bắt buộc. Dữ liệu huấn luyện cần đa dạng về giới, độ tuổi, quốc tịch và bối cảnh, nhằm hạn chế việc AI “học” theo các khuôn mẫu thiếu công bằng. Đồng thời, các nền tảng phải chịu trách nhiệm với nội dung độc hại do hệ thống của mình tạo ra hoặc lan truyền.
Với người dùng, nâng cao năng lực số là yếu tố then chốt. Bà Vũ Thị Hạnh đề xuất nguyên tắc “5 Không – 4 Có”:
- Không chia sẻ thông tin nhạy cảm
- Không coi nội dung AI tạo ra là chân lý
- Không xâm phạm quyền riêng tư người khác bằng AI
- Không phó mặc AI viết tài liệu quan trọng mà không kiểm chứng
- Không dùng AI để bôi nhọ, xúc phạm danh dự người khác
Song song là 4 “Có”:
- Có kiểm chứng thông tin
- Có bảo vệ tài khoản
- Có trách nhiệm với nội dung tạo ra
- Có chia sẻ kinh nghiệm sử dụng AI an toàn.
Ở cấp độ xã hội, cần sự phối hợp giữa cơ quan quản lý, doanh nghiệp và các tổ chức cộng đồng để đảm bảo AI được triển khai theo hướng an toàn, minh bạch và bình đẳng giới. Các chương trình đào tạo nhận diện deepfake, quản lý danh tính số và phòng tránh bạo lực trực tuyến cần được mở rộng trong trường học, doanh nghiệp và cộng đồng.
Việc Quốc hội Việt Nam thông qua Luật Trí tuệ nhân tạo đầu tiên cũng cho thấy định hướng phát triển AI có trách nhiệm, lấy con người làm trung tâm.
Công nghệ không có lỗi, cách dùng mới quyết định
AI là xu thế không thể đảo ngược. Vấn đề không nằm ở việc ngăn chặn công nghệ, mà ở cách con người giám sát, sử dụng và định hướng nó. Khi dữ liệu được kiểm soát, mô hình được đánh giá thường xuyên và người dùng được trang bị đầy đủ kỹ năng số, AI mới thực sự trở thành công cụ thúc đẩy bình đẳng thay vì nhân rộng những bất công đã tồn tại từ lâu.
Hiệp Nguyễn
